Benka Urszula - Przezroczyste podróże
Właśnie szkło (2005) - zeszłoroczna wystawa Marii Kuleszy w lubińskiej Galerii Zamkowej, a także niedawna (lipiec 2004) we wrocławskim Arsenale, pozwoliły zobaczyć szklane prace Marii Kuleszy w specyficznej, gotyckiej przestrzeni. W Lubinie były szklane rzeźby, witraże i szklane obrazy. W Arsenale Kulesza wystąpiła obok bliskiej sobie grupy: Małgorzaty Korenkyewicz, Anity Werner, Andrzeja Moczydłowskiego i Bogusława Zena. Tu rzeźby wprawdzie już się nie pojawiły, ale też artystka, być może, skłania się ku formom budowanym na płaszczyźnie, szeroko rozumianym, szklanym obrazom. Jest niemniej oczywiste, iż eksponowane obecnie jej poszukiwania twórcze, motywy tematyczne i związana z nimi symbolika, o jakich powiem za chwilę, będą jeszcze długo znaczące dla jej twórczości.
Witraż Indyjska wróżka na tle okna podczas wystawy w Arsenale
Lecz po pierwsze, szkło Kuleszy w tej specyficznej przestrzeni, jaką wytwarza gotyk, rzeczywiście staje się jeszcze bardziej wieloznaczne i nasycone wieloznacznym sensem, jeszcze bardziej ekstatyczne i szalone.
Po drugie – rzeźby. Ta nie do końca jeszcze odkryta młoda artystka posługuje się unikalną techniką pracochłonnego szlifowania i sklejania szklanych płyt, z których budowane są obiekty. Nazywa je metafizycznymi portretami XXI wieku. Samo to określenie jest próbą przeniknięcia przyszłości – wiek XXI ledwie się zaczął, i to od drastycznego podważenia prawdziwości dotychczasowych prognoz.
Po trzecie – obrazy. Ten cykl jest w rzeczy samej przeuroczy. Łączy techniki witrażu i grafiki. Na tle zniszczonych starych map widać grę elementów żeglarskiej geometrii, widać fragmenty dawnych łodzi, kolory są też przedwieczne, pochodzące z o wiele bardziej intymnej, a zarazem o wiele bardziej dramatycznej, podróży przez odmęty własnej psychiki. Otóż, właśnie w kontekście profetyzmu napawa mnie ufnością taka samopoznawcza uwertura. Kulesza swoją własną przepowiednię rozpoczyna więc subtelnie, przywołaniem wiecznego w gruncie rzeczy motywu podróży starożytnych żeglarzy, którzy, jak sama powiada, wyruszali w drogę, by odkryć tajemnice znajdujące się za horyzontem, by poszerzyć granice swojego świata.
Jej pochodzące z archiwów ossolińskich mapy, obecne już wcześniej w jej pracy dyplomowej w formie grafik, dotyczą często północnych akwenów albo też skrajnych rubieży Starego Świata. Teraz są to mapy fikcyjne, w kolażach szklanych zaś wkomponowane są tak, że właśnie one tworzą wyraziste żagle starych korabii. To mapy niosą więc okręty, to one biorą w siebie wiatr, to one subtelnie przekraczają granice płaszczyzny obrazu, dzięki ponalepianym szklanym paskom symulującym reje, południki, równoleżniki, róże wiatrów i tym podobne elementy, sprawiając, że obiekt staje się przestrzenny w swojej nowej, napiętej od symboli przestrzeni. Szklany obraz miewa nawet sylwetkę okrętu.
Kulesza jest przy tym świadoma, że mapa „nie zwodzi nas złudzeniami optycznymi”, nie czyni nam krzywdy rozczarowania, a z magicznością jest chyba silniej związana niż wszelka artystyczna gra - jak to ujął Henryk Waniek w eseju Mappa Mundi. Mapa naprowadza nas na prawdziwie duchowy szlak. Wciąga nasze emocje, absorbuje myśli i buszuje po wszystkich piętrach duszy, choć zarazem jest przecież pospolitym, użytkowym arkuszem papieru! Nazywano je po prostu – kartami. Mapy, a zwłaszcza stare były jednak przekazem sekretnym - twierdzi Waniek. Przybliżały transcendencję lepiej niż magiczne zwierciadło czy kula. Zanurzywszy się w mapie każdy z nas automatycznie zostaje przeniesiony w przestrzeń psychiczną. A zatem, u Kuleszy są żaglami, są runami, są wreszcie całymi runicznymi przekazami, które artystka wiąże z kulturą celtycką, zaczerpując ornamentykę z celtyckich kamieni runicznych. Jeden z żagli jest właśnie takim runicznym kamieniem, ale też sama ta oksymoroniczna formuła: kamiennego żagla daje posmak, jaki klimat jest tu przywołany. W powszechnej wyobraźni kultura Celtów i Wikingów pozostaje ciągle czymś obcym, nieznanym.
Chodzi natomiast o rodzaj poznania gdzie nikt nie spieszy się z wyciąganiem gotowych wniosków. Poznanie jako przygoda sama w sobie, nie po to jest przedsięwzięta, aby czas spędzać już potem w nudnym porcie. Ale także nie po to, aby walczyć. Mam wrażenie, że Kulesza bezwiednie uczula mnie na pewien niuans: walka z morzem, walka z żywiołem, to tylko nieszczęśliwy slogan, a zarazem wielkie złudzenie. Żeglarz nie tyle walczy, co rozumie swojego chaotycznego towarzysza – dal, nieznane, bezmiar, czy jakkolwiek to nazwać. I poddaje mu się łagodnie, miękko, uwolniony od wszelkiej agresji. Dzięki czemu rozumie sam siebie. Bez pewnej samowiedzy nie ma mowy o przystąpieniu zakazanej granicy lądu.
Z tego punktu widzenia portrety metafizyczne okażą się jednak autoportretami: księżniczki, władcy i pajace, Śniący za dnia, Cybernimfy i na różne sposoby uzmysławiany Midas, okażą się tyleż gorzkim komentarzem na temat naszych czasów, w jakich cywilizacja przeżera sferę ducha i kultury, co owocem wiwisekcji samej Marii Kuleszy. Być może, sztuka zawsze pokazuje jedynie podświadomość samego twórcy. To, że są aż tak oczywiste w oczach widza, potwierdza z kolei, iż widz w sztuce zawsze dostrzega siebie. Dostrzega, tak samo jak artysta, swą zgodę lub niezgodę na odnajdywaną po omacku rzeczywistość. Na przykład swą predylekcję – lub jej brak – do obłudy.
Bo podróż, w końcu, można imitować. Podróż można urwać wpół drogi. Opowiadać ją jak typowy szaławiła, atrakcyjny dla lądowych szczurów.
W wypadku tych na zimno wykonanych szklanych rzeźb można powiedzieć bez wątpienia, że są nieprzypadkowe, że samo ich tworzenie, wymagające benedyktyńskiej cierpliwości, wiąże się z jakąś samodyscypliną duchową, a nie tylko artystyczną, której po prostu nie ma bez pokory. Oraz to, że są piękne. Szkło doprawdy potrafi kokietować, jest magiczne i ma mana. Przezroczysty świat szkła nasuwa skojarzenia z nagą duszą. Jeśli prawdą jest, że o treści znaku przesądza kontekst i los, patrzyłam zachwycona, jak w Lubinie rzeźby zachowywały się jak witraże rzucając wielobarwne cienie na ściany – cienie wędrujące w miarę czasu po tym kiedyś świątynnym miejscu. Cienie idealnie krągłych płaszczyzn z jakąś muzyczną swadą podążające własną drogą, we własne ciemności. Jak Maria Kulesza mówi sama, wszystkie mapy są już wyrysowane i tajemnicy poszukujemy w regionach niewidzialnych.
Jeśli artystka rzeczywiście podąży szlakiem witrażu czy szklanego obrazu albo też szlakiem sztuki już otwarcie sakralnej, to sprawy tutaj poruszone pozostaną żywe, a nawet domagać się mogą jeszcze większej ekspresji.
Na razie, centralnym tematem tego typu prac, pokazanych w Arsenale, jest postać kobieca, której włosy porywa wiatr. Ten niewidzialny ruch żywiołu nie pozostawia żadnych wątpliwości. A jednak postać ciągle stoi w miejscu, nie porusza się. Czyżby uwięziona w szklanym kloszu? Czyżby niewidzialna ciągle tafla nie dorosła tu jeszcze do jakości żagla? Ale, znowu, jeśli sztuka to właśnie język, w jakim można mówić o sprawach, jakich nie da się powiedzieć racjonalnie, jeśli sztuka jest w istocie swojej notowaniem wrażeń z wewnętrznej podróży, to każdy obraz staje się mapą jakiejś części duszy. Części, w jakiej płyniemy, albo w takiej, w której jesteśmy po prostu zatrzymani. Gdzie odczuwamy szczęście, ulgę, ekstazę albo rozpacz, trwogę lub ból. Problem sztuki zwykle tkwi w tym, że niewidzialność nas odpycha, że wydaje się nie dość poważna: zbyt błazeńska i wolna jak na sztukę. Ale jedno z pewnością można rzec: Maria Kulesza podchodzi do sztuki spontanicznie, zmysłowo, intuicyjnie, nie podpiera się żadnymi w ogóle teoretycznymi programami, nie próbuje niczego udowodnić. Szuka tylko harmonii. Koloru, połysku, zetknięć tego co wyraziste, z czymś co może być tylko przezroczyste. Jak szkło. Właśnie szkło. We mnie to budzi ufność. Zresztą, podróż prawdziwa, mityczna miewa swoje tajemnicze intermezza, zawieszenia i stany snu. Bo nie jest wcale raźnym marszem ani biegiem na czas. I jak sztuka, może w ogóle nie ma celu?
Urszula M. Benka, Przezroczyste podróże Marii Kuleszy
Format nr 45, 3-4 2004
Czytaj również
Kulesza Maria - rzeźby szklane
